اصول برنامه ریزی درسی مهم ترین چیزیست که اولیا و دانش آموزان برای برنامه ریزی درسی باید با آن آشنا باشند. چرا که آشنایی با اصول برنامه ریزی درسی باعث میشود شما بتوانید برای خود برنامه ریزی کنید و یا درصورت عقب افتادن از برنامه قبلی خودتان، بتوانید به سرعت به آن بازگردید. اصول برنامه ریزی درسی مانند هر چیز دیگر قواعد علمی معتبری دارد که می توان به آن ها اعتماد کرد و بر آن ها تکیه کرد. ما در این مقاله تخصصی موسسه عصر دانش و حافظه به توضیح ۱۴ مورد از مهم ترین اصول علمی برنامه ریزی درسی میپردازیم. این موارد عبارت اند از :
- ۱- مشخص کردن اهداف
- ۲- واحد های زمانی
- ۳- تعیین روش برنامه
- ۴- انعطاف پذیری و شناوری برنامه درسی
- ۵- اولویت بندی
- ۶- زمان مناسب برای فعالیت درسی
- ۷- ارزیابی مستمر و بازخورد گرفتن
- ۸- ایمان به برنامه ریزی درسی
- ۹-درس هر روز را همان روز بخوانید.
- ۱۰- مطالعه دروس بصورت موازی
- ۱۱- تناسب میان دروس
- ۱۲- استراحت در برنامه ریزی
- ۱۳- واحد های مطالعاتی
در قدم اول برای توضیح ۱۴ نکته اصلی اصول برنامه ریزی درسی ،بهتر است به این سوال پاسخ دهیم که برنامه ریزی چیست؟
برنامه ریزی یا به عبارت دیگر نقشهراه ، به مجموعهای از فعالیتها برای رسیدن به هدفی خاص و مشخص میگویند.
هیچ کاری بدون برنامه‌ریزی فعالیت کاملی نخواهد بود. درس خواندن هم مانند هر کار دیگری به یک برنامه ریزی درسی منظم و دقیق نیاز دارد. برنامه ریزی علمی درسی در واقع استفاده بهینه و مفید از زمان و وقت است. برنامه ریزی خوب باعث تقویت خود نظم بخشی میشود و به شما کمک می‌کند بهتر و سریع‌تر به اهدافتان برسید.
با توجه به اصل تفاوت های فردی، هر فرد با فرد دیگر متفاوت است.
هیچ‌کسی شما را بهتر از خودتان نمیشناسد؛ بنابراین برنامه‌ریزی درسی یک کار شخصی و منحصربه‌فرد است.
مشاورین و افراد باتجربه فقط اصول و طرح کلی برنامه را می‌دهند و شما بایستی بر اساس شرایط، سبک و سرعت مطالعه خود، برنامه را شخصی‌سازی کنید. با توجه به شناختی که از خود، نقاط ضعف و قوت خود، بضاعت علمی، عادتهای یادگیری و استعداد خود دارید، برنامه‌ریزی کنید به‌طوری‌که بتوانید به آن عمل کنید. اجرای برنامه، هنری است که لازمه آن برنامه‌ریزی واقعی و عملی است.
مشخص کردن اهداف
برای برنامه ریزی در کلیه امور باید اهداف دقیق و روشنی داشت. بهترین تیرانداز با بهترین سلاح نمیتواند هدفی را نشانهگیری کند که وجود ندارد. اولین قدم تعیین هدف است. این مسئله در برنامه ریزی درسی اهمیت بیشتری دارد.
- اهداف بلندمدت یا کلی:این اهداف، مسیر کلی برنامه ریزی را تعیین می‌کنند. مثلاً هدف بلندمدت میتواند قبولی در رشته مهندسی برق دانشگاه تهران و یا کسب معدل ۱۹ در پایان سال تحصیلی باشد.
- اهداف کوتاه‌مدت: اهداف جزئیتر و عملی‌تر است و در یک بازه زمانی محدود مانند یک هفته قرار میگیرد. مثلاً مطالعه درس فیزیک در این هفته.
واحد زمانی
هر برنامه‌ای با توجه به هدفی که برای آن پیش‌بینی‌شده است، نیازمند تعریف واحد زمانی است. هر برنامه را باید داخل ظرف زمانی قرار دهیم. این ظرف گاهی روزانه، گاهی هفتگی، گاهی ماهانه و گاهی سالانه است.
تعیین روش برنامه
روش برنامه ریزی درسی میتواند زمان محور یا تکلیف محور باشد.
در زمان محور، ابتدا ساعات روزانه خود را تنظیم نموده سپس هر درس و برنامه را داخل آن میگنجانید.
در تکلیف محور، ابتدا دروسی را که باید بخوانید را مبنا قرار داده و سپس زمان مناسب را برای هر درس پیش‌بینی می‌کنید.
انعطاف‌پذیری و شناوری برنامه درسی
بهتر است که در برنامه ریزی درسی ، تمام برنامه را به‌طور کامل پر نکنید و زمانهایی خالی برای جبران در نظر بگیرید. گاهی اوقات ممکن است حوادث پیش‌بینی‌نشده باعث شوند که شما از برنامه عقب بمانید. مثل مهمان ناخوانده، کسالت و بیماری. می‌توانید از این زمانهای خالی استفاده کنید و از مسیرتان دررسیدن به هدف منحرف نشوید. همچنین در برنامه خود زمان کافی برای خواب و استراحت در نظر بگیرید. حتی در شلوغ‌ترین و فشرده‌ترین روزهای کاری خود نیز استراحت و خواب کافی داشته باشید.
یک برنامه همیشه در حد یک برنامه است. معجزه در اجرای آن است. برای اینکه احتمال اجرای یک برنامه را افزایش دهیم، باید تا حد امکان برنامه‌ی تهیه‌شده، انعطاف‌پذیر باشد. به همین منظور، در انتهای هرروز، حدود 60 دقیقه را برای جبران عقب‌ماندگی‌های روزانه در نظر بگیرید. به این معنی که اگر نتوانستیم طبق هدف‌گذاری‌ها، مبحث را به اتمام برسانیم، آن را کنار بگذاریم و به سراغ درس بعدی برویم و در انتهای روز، عقب‌ماندگی‌های کوچک هر درس را کنار هم جبران کنیم؛ اما برای جبران درس هایی که به دلیل‌های مختلف، نمی‌توانیم آن‌ها را انجام دهیم، باید در انتهای هفته، 2 و یا 3 زمان اختیاری قرار دهیم تا بتوانیم عقب‌افتادگی‌هایمان را در آن زمان جبران کنیم.
وقت آزاد حداقل دو کاربرد دارد
الف) اگر در درس یا دروسی از برنامه عقب ماندیم نباید نگران باشیم، آن‌ها را در همان روز در وقت جبرانی مطالعه می‌کنیم یا اگر باز هم نرسیدیم در وقت جبرانی آخر هفته عقب‌ماندگی را جبران می‌کنیم.
ب) اگر به هر دلیلی درس عقب‌مانده‌ای نداشتیم خوب چه‌بهتر حالا وقت آن است که درس‌هایی که کمی ضعیف‌تر هستیم و قبلاً مشخص کرده‌ایم را مطالعه می‌کنیم.
اولویت‌بندی
در برنامه ریزی درسی خود دروس را بر حسب درجه اهمیت اولویت بندی کنید. پس از اینکه یک لیست از تمام دروس پیش رویتان تهیه کردید، درس‌ها را به نسبت اهمیتی که دارند از عدد ۱ تا ۵ (مثلاً ۵ موضوع را برای مطالعه در نظر گرفتهاید) رتبه‌بندی کنید. مثلاً اگر برای درس فیزیک به زمان بیشتری احتیاج دارید عدد ۱ و اگر برای درس تاریخ کمترین زمان را نیاز دارید عدد ۵ را بدهید. همچنین میتوان دروس را برحسب تعداد واحد و یا ضرایب آن‌ها اولویت‌بندی نمود.
زمان مناسب برای فعالیت درسی
در هر دو شکل برنامه ریزی که بر اساس اصول برنامه ریزی درسی انجام می شود (زمان محور یا تکلیف محور) باید بدانید برای انجام اموری که فهرست کرده‌اید به‌طور متوسط چقدر وقت در روز نیاز دارید. زمانهایی را هم برای مرور دروس در نظر بگیرید. یک جدول تهیه کنید. یک جدول با خانههای اختصاصی برای هر درس با زمانهای مشخص تهیه کنید. بهتر است برای هر خانه از جدول بین ۳۰، ۴۵ یا ۹۰ دقیقه زمان در نظر بگیرید. خانههایی با زمانهای کوتاه‌تر معمولاً از خانههایی با زمانهای طولانی مناسب‌تر هستند زیرا به‌این‌ترتیب برای درس خواندن بیشتر ترغیب می‌شوید و دچار خستگی روانی نمیشوید.
ارزیابی مستمر و بازخورد گرفتن
برنامه ریزی درسی شما باید این امکان را داشته باشد تا پیشرفت و پسرفت کارهای شما را نشان دهد. بعدازاینکه مدتی از اجرای برنامه گذشت، باید با ارزیابی فعالیت‌های خودتان، ببینید که چقدر به هدف نزدیک شدهاید. همچنین در طی مسیر بدانید که کدام بخش را به‌درستی انجام دادهاید و در انجام کدام بخشها موفق نبودهاید تا بتوانید نقاط ضعف خود را برطرف کنید و آن‌ها را به پیشرفت تبدیل کنید. این بازخورد گرفتن و بررسی باعث میشود که ضعفهای برنامهتان زودتر مشخص شود.
ایمان به برنامه‌ریزی درسی
باور و ایمان شما به برنامه ریزی علمی درسی خود و شک نکردن به آن، دررسیدن به اهداف حائز اهمیت می‌باشد؛ بنابراین اگر اصل مفید بودن برنامه را باور داشته باشید، قدرت تحمل سختی در شما افزایش مییابد و تا آخر می‌توانید ادامه دهید.باید توجه داشت، آنچه مهم است کمیت و تعیین ساعات درس خواندن نیست، بلکه کیفیت و لذت توأم بامطالعه دروس است که مهم می‌باشد. زیاد خواندن و ساعات بیشتری را در اتاق مطالعه ماندن باعث موفقیت نمیشود، بلکه خوب خواندن و توجه به کیفیت مطالعه عامل اصلی موفقیت است.
درس هر روز همان روز خوانده شود
بر اساس اصل روان‌شناسی اگر درسی که یاد می‌گیرید را در 24 ساعت بعد مرور کنید، 100درصد مطالب یادتان می‌ماند اما اگر آن را مرور نکنید تا 80درصد آن‌ها را فراموش می‌کنید. پس دانش‌آموزان پیش‌دانشگاهی در برنامه ریزی درسی خود برای هرروز، درسی را که در مدرسه دارند، نیز باید قرار دهند.
مطالعه دروس بصورت موازی
برخی از افراد از شیوه‌ی مطالعه‌ی تک‌درسی استفاده می‌کنند. مثلاً یک هفته برای یک درس. این شیوه موجب خستگی ذهنی و کاهش بازده‌ی یادگیری در آن‌ها میشود. به‌جای روش تک‌درس از شیوه‌ی موازی استفاده کنید. به‌این‌ترتیب که دو یا سه درس را برای مدت‌زمان معین انتخاب کنید و مطالعه کنید. به‌این‌ترتیب خواهید توانست از خستگی ذهنی جلوگیری کنید. هرچقدر تنوع در زمان‌بندی مطالعه‌ی این دروس بیشتر باشد، به همان اندازه از خستگی ذهنی بیشتر جلوگیری خواهد شد.
تناسب میان دروس
در برنامه ریزی برای مطالعه‌ی دروس خود، تناسب، مسئله‌ی مهمی است. به عبارتی تنوع در انتخاب دروس نیز مهم است. انتخاب درس‌های فیزیک، شیمی و ریاضی در یک مدت‌زمان مشترک، کار آیی خوبی نخواهد داشت. همه‌ی آن‌ها با انواع فرمول‌ها سروکار دارند و این تداخل مطلب را پیش خواهد آورد؛ بنابراین بهتر است در بین آن‌ها از دروسی مثل ادبیات، معارف و زیست‌شناسی و یا زبان استفاده کنید.
استراحت در برنامه ریزی
در مطالعه، تمام‌وقت خود مثلاً زمانی که برای کنکور برنامه‌ریزی می‌کنید، علاوه بر استراحتی که در هر 75 و یا 90 دقیقه یک‌بار انجام می‌دهید، در انتهای هر هفته نیز چند ساعت را برای استراحت در فضای بیرون از خانه در نظر بگیرید تا ذهنتان خسته نشود، همچنین نیروی مضاعفی کسب می‌کنید که در هفته‌ی آینده کارآیی بیشتری داشته باشید.
واحد‌های مطالعاتی خود را بین 75 تا 90 دقیقه در‌نظر بگیرید
در بین واحد‌های مطالعاتی خود حتماً 15 دقیقه استراحت کنید. بر‌اساس یک اصل روان‌شناسی، مطالبی که در ابتدا و انتهای واحد مطالعاتی خوانده میشود، بهتر به یاد آورده میشود. به همین دلیل زمان واحد مطالعاتی شما باید بین 75 تا 90 دقیقه باشد. البته یادتان باشد، واحد مطالعاتی کوتاه‌تر نیز نظم فکری شما را بر‌هم خواهد زد.
نکات مهم برنامه ریزی درسی به صورت علمی
§ نظم در امور کلیدی ترین تضمین اجرای برنامه.
§ تقسیم انرژی در کل دوره برنامه‌ریزی.
§ صبر و شکیبایی.
§ عدم تعطیلی برنامه حتی اگرچند ساعت یا روز از برنامه اجرا نشود.
تعطیلی برنامه خط قرمز ماست، برای خودمان و برنامه‌ای که ریختیم ارزش قائل شویم و به هر بهانه‌ای برنامه را دور نزنیم و از زیر بار مسئولیت شانه خالی نکنیم.
§ خودمان را فقط با خودمان مقایسه کنیم و با خودمان رقابت کنیم. رقیب اصلی ما؛ خود ما هستیم به دیگران کاری نداشته باشیم و اینکه دیگران چند ساعت درس می‌خوانند.
§ ایجاد نظام خودکنترلی یا خودارزیابی و پاداش و تنبیه برای کوتاهی‌ها تنبیه و برای تلاش‌ها تشویق قرار بدیم.
§ ایجاد انگیزه درونی، انرژی مثبت، کسب آمادگی‌های روانی لازم قبل از مطالعه، شادابی، مثبت نگری، پشتکار و... در طول مسیر خیلی به ما کمک می‌کند.
§ و مهم‌ترین قسمت کار اتکا و کمک از قدرت لایزال الهی این منبع بی‌پایان فیض و کرم هستی است.
مراحل برنامه هفتگی
مرحله اول:
مشخص کردن تعداد ساعات مطالعه در طول هفته است.
حتماً زمانی که برای مطالعه دروس خود در طول هفته در نظر می‌گیرید باید با توانایی شما همخوانی داشته باشد.مثلاً اگر هفته‌ای ۳۰ ساعت مطالعه را در نظر بگیرید اما با توانایی شما همخوانی نداشته باشد،در صورت اجرای برنامه در هفته‌های اول، باعث خستگی شما به‌مرورزمان میشود.پس هرچه آهسته‌تر و گام‌به‌گام پیش بروید بهتر است.به مرور زمان وقتی توانایی خود را افزایش دادید می‌توانید ساعات مطالعه هفتگی خود را افزایش دهید.
مرحله دوم:
ساعت مطالعه را بین دروس با توجه به نقاط قوت و ضعف خود، تقسیم کنید.
بعدازاینکه ساعات مطالعه هفتگی خود را مشخص کردید حالا باید این ساعت را بین دروسی که در آن ضعیف هستید و یا به میزان اهمیت دروس، تقسیم کنید. مثلاً اگر در درس‌های فیزیک و زیست ضعیف‌تر از درس‌های شیمی و ریاضی هستید می‌توانید زمان بیشتری از ساعت مطالعه را به این دروسی که اشکال‌دارید اختصاص دهید. البته نباید از درس‌هایی که در آن تسلط بیشتری دارید هم غافل شوید. بلکه دروسی که در آن قوی‌تر هستید را به یک‌میزان پیش ببرید و اما در درس‌های ضعیف‌تر وقت بیشتری بگذارید.
مرحله سوم:
برنامه تقریبی هرروز را مشخص کنید.
بعدازاینکه دروس موردنیاز مطالعه هفته‌تان را مشخص کردید باید برنامه تقریبی هرروز را نیز مشخص نمایید.تنوع مطالعاتی را نیز در برنامه خود فراموش نکنید.
مرحله چهارم:
حتماً در طول هفته ساعاتی را برای جبران برنامه‌های عقب‌مانده خود اختصاص دهید.
هیچ برنامه‌ای را در این زمان‌ها قرار ندهید و این زمان‌ها را خالی بگذارید تا اگر در یک روز از برنامه به هر دلیلی عقب ماندید بتوانید در این ساعات خالی جبران کنید.
مرحله پنجم:
باید در آخر هفته بررسی کنید که چقدر به برنامه‌ای که ریختید عمل کرده‌اید.
این مرحله، آخرین مرحله برنامه‌ریزی شما می‌باشد که به بررسی فعالیت‌های انجام‌شده در طول هفته می‌پردازید.بررسی کنید که چقدر برنامه با توانایی‌تان هماهنگ بوده است؟چقدر توانستید اجرایش کنید؟در کجای برنامه اشکال داشتید؟
تمام نقطه‌ضعف‌ها و اشکالات خود را بررسی کنید و برای برنامه هفته بعد این نکات را در نظر گرفته و یک برنامه کامل‌تر از هفته قبل برای خود بریزید.