عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان چه چیز هاییست؟ آیا تنها عامل پیشرفت تحصیلی دانش آموزان تنها و تنها استعداد آنان است و دیگر هیچ عامل واسطی وجود ندارد؟ شاید برای شما جالب باشد که این ادعا را تقریبا هیچ مقاله علمی باور نمیکند! پس عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان چه چیز هایی است؟ آیا میتوانیم آنان را بهبود ببخشیم؟ بله!
در این مقاله به ۱۲ مورد از عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان اشاره میکنیم و آنان را بصورت کامل توضیح خواهیم داد. این موارد عبارت اند از :
- خود پنداشت تحصیلی
- درگیری تحصیلی
- خود کار آمدی
- انگیزش
- خود تنظیمی
- نوع شخصیت
- برنامه درسی
- کتاب های درسی و مواد آموزشی
- نوع مدرسه
- کیفیت آموزش
- کیفیت رابطه دانش آموزان با معلم
- مدت زمان تحصیل در مدرسه و منزل
مسئله موفقیت یا عدم موفقیت در امر تحصیل از مهم‌ترین دغدغه‌های هرنظام آموزشی است. موفقیت و پیشرفت تحصیلی در هرجامعه نشان دهنده موفقیت نظام آموزشی در زمینه هدف یابی و توجه به رفع نیازهای فردی است. بنابراین نظام آموزشی را زمانی می‌توان کارآمد و موفق دانست که پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان آن در دوره‌های مختلف دارای بیشترین و بالاترین رقم باشد.
به بیان دیگر یکی ازشاخص های موفقیت نظام تعلیم وتربیت شاخص پیشرفت تحصیلی است. بنابراین نظام تعلیم وتربیت زمانی می‌تواند موفق و کارآمد باشد که پیشرفت تحصیلی فراگیران آن در دوره‌های مختلف دارای بیشترین و بالاترین رقم باشد. از جمله مهم ترین نگرانی دبیران، مسئولان آموزش و خود دانش آموزان افت تحصیلی وپیشرفت تحصیلی می‌باشد. بنابراین طبیعی است که پیشرفت تحصیلی برای تمام دست‌اندرکاران نظام آموزشی از سطوح کلان تا سطوح خرد مانند مدارس وکلاس درس از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار باشد و صاحب‌نظران نیز از دیدگاه‌های مختلف به تعریف آن بپردازند.
تعریف علمی از پیشرفت تحصیلی
برای ورود به بحث عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان ابتدا بهتر است مشخص کنیم پیشرفت تحصیلی اساسا به چه معناست؟ آیا نمره تماما بازنمای این پیشرفت محسوب می‌شود؟ بیایید سری به تعاریف علمی پیشرفت تحصیلی بزنیم.
- ۱ - پیشرفت تحصیلی به معنای رشد یادگیری مطالب تحصیلی که به وسیله آزمون‌های استاندارد شده یامعلم ساخته و اندازه‌گیری می‌شوند.
- ۲ - پیشرفت تحصیلی را توانایی آموخته شده یا اکتسابی حاصل از دروس ارائه شده یا به عبارت دیگر،توانایی آموخته شده یا اکتسابی فرد در موضوعات آموزشگاهی می‌دانندکه به وسیله‌ی آزمون‌های استانداردشده،اندازه‌گیری می‌شود.
- ۳ - پیشرفت تحصیلی به توانایی آموخته‌شده یا اکتسابی فرد در موضوعات آموزشگاهی اطلاق می‌شود که به‌وسیله آزمون‌های فراگیری استاندارد شده یا آزمون‌های معلم ساخته و اندازه‌گیری می‌شود.
بنابراین می توان از پیشرفت تحصیلی به عنوان شاخص عمده سنجش کیفیت آموزش و پرورش یاد کرد. پیشرفت تحصیلی بیانگر میزان دستیابی به استانداردها و اهداف آموزشی است.
به‌طور کلی امروزه پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان یکی از شاخصه های مهم در ارزشیابی آموزش و پرورش است. بدون شک در دنیای پیشرفته امروزی یکی از علائم موفقیت فرد، پیشرفت تحصیلی است که بدون آن توسعه و ترقی هیچ کشوری امکانپذیر نخواهدبود. منابع موجود نشان می‌دهدکه آموزش به‌طور کلی تحت‌تأثیرپنج عامل فراگیر آموزشگر،برنامه،تجهیزات و محیط آموزشی است که هریک ازعوامل مذکور دارای ویژگی‌هایی است که می‌توانند در پیشرفت تحصیلی و یادگیری تأثیرات متفاوتی داشته‌باشند.
عوامل مؤثر بر پیشرفت تحصیلی
عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان همان چیزیست که تمامی معلمان دلسوز، اولیا و خود دانش آموزان به دنبال آن می‌باشند. همواره میزان پیشرفت تحصیلی یادگیرندگان به‌عنوان یک شاخص مهم برای ارزیابی کیفیت و موفقیت نظام‌های آموزشی مورد توجه بوده‌است. از این رو یادگیری وپیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان را می‌توان به صورت مفهومی چند‌بعدی در نظر گرفت که متاثر از ابعاد مختلف محیط مدرسه در تعامل پویا باویژگی‌های فردی دانش‌آموزان به‌صورت یک الگوی کلی در تعامل با جامعه می‌باشد.
بنابراین شناسایی عوامل مهم و مؤثر بر پیشرفت تحصیلی ،درارتباط باویژگی‌های آموزشگاهی واجتماعی افراد واستفاده مطلوب ازآن‌ها؛کمک شایانی به بهبود وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان می‌کند و زمینه ساز موفقیت‌های چشمگیر در فرآیند آموزش و یادگیری و مهم‌تر از همه استمرار یادگیری می‌شود.
به‌طور کلی عوامل مؤثربر پیشرفت تحصیلی را در دو مورد می‌توان مورد تحلیل وبررسی قرارداد:
- 1- عامل فردی
- 2- آموزشگاهی
در ادامه هر یک از این عوامل را به صورت جداگانه و طبقه‌بندی شده معرفی میکنیم.
عوامل فردی در پشرفت تحصیلی دانش آموزان
اگر پیشرفت تحصیلی پیامدی در نظر گرفته شود که سلسله مراتبی ازعوامل برآن تأثیر می‌گذارند، عوامل فردی درسطح نخست یا خرد این سلسله‌مراتب قراردارند.
مهم‌ترین عوامل فردی مؤثر برپیشرفت تحصیلی عبارت‌اند از:
خود پنداشت تحصیلی
یکی ازعوامل تأثیرگذار در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان، خودپنداشت تحصیلی است. خودپنداشت تحصیلی به ادراک دانش‌آموزان از شایستگی‌های خود در رابطه با یادگیری آموزشگاهی ارتباط دارد. می‌توان عنوان کرد که خود پنداشت تحصیلی بالا پیامدهای آموزشی متعددی برای دانش‌آموزان در زمان تحصیل دارد و به‌طور مثبتی پیشرفت تحصیلی آنان را پیشبینی می‌کند. در واقع خودپنداشت تحصیلی در طول دوران تحصیل می‌تواند تغییرات قابل توجه‌ای داشته باشدکه همه این تغییرات می‌توانند بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان تاثیرگذار باشند.
درگیری تحصیلی
یکی‌از عوامل مؤثر برپیشرفت تحصیلی و یکی ازمفاهیمی که در سال‌های اخیر توسط پژوهشگران مورد چالش واقع شده‌است،مفهوم درگیری تحصیلی است. درگیری تحصیلی سازه‌ای است که برای اولین بار جهت درک و تبیین افت و شکست تحصیلی مطرح گردید و به عنوان پایه و اساس برای تلاش‌های اصلاح‌گرایانه درحوزه تعلیم وتربیت مدنظر قرارگرفت. به بیان دیگر زمانی که تکلیف برای دانش‌آموزان معنا و ارزش داشته‌باشد، توجه دانش‌آموزان را به خود جلب می‌کند و دانش‌آموزان نوعی تعهد نسبت به این تکلیف و فعالیت‌ها احساس می‌کنند. این احساس تعهد باعث می‌گردد که دانش‌آموز برای اتمام تکلیف تلاش کند.
خود کار آمدی
پژوهش‌های متعددی نقش سازه‌های متفاوت انگیزشی،ازجمله خودکارآمدی‌تحصیلی را به عنوان عامل مهمی در زمینه پیشرفت تحصیلی نشان داده‌اند.وقتی که دانش‌آموزان براین باورباشند که قابلیت‌ها و توانایی‌های لازم برای انجام کار یا فعالیتی را دارند، برای انجام آن تکلیف وقت بیشتری صرف می‌کنند و در نهایت به نتایج بهتری دست پیدا خواهندکرد.
انگیزش
از میان متغیرهای فردی،متغیرهای انگیزشی پیش‌بین قوی پیشرفت تحصیلی هستند. به بیان‌دیگر پیشرفت تحصیلی نه‌تنها از ساختارهای دانش و فرایندهای پردازش اطلاعات تأثیرمی‌پذیرد،بلکه ازعوامل انگیزشی از جمله باورها، نگرش‌ها و روش‌های تدریس معلمان نیز تأثیر می‌پذیرد. نقش انگیزش در آموزش و پرورش و پیشرفت تحصیلی از گذشته مورد توجه روانشناسان بوده‌است. انگیزش تحرک لازم را برای به پایان رساندن موفقیت‌آمیز یک تکلیف و رسیدن یا دستیابی به درجه معینی از شایستگی را فراهم می‌آورد.
خود تنظیمی
خودتنظیمی از نظر فراشناختی موجب تلاش،سازمان‌دهی و انعطاف‌پذیری بیشترمی‌شود،بر میزان استرس و اضطراب افراد هنگام فعالیت تأثیر می‌گذارد و رفتار به خاطر نتایج آن حفظ می‌شود، تقویت‌های بیرونی معیارها و اهداف، عامل انگیزشی برای اعمال و رفتار می‌شود و میزان انگیزۀ پیشرفت دانش‌آموزان را بالا می‌برد .
باتوجه به این که به کارگیری راهبردهای یادگیری در خودتنظیمی پیشرفت تحصیلی دانش آموزان مؤثر است و باعث افزایش پیشرفت تحصیلی آن‌هامی‌شود، لذا توصیه می‌شود استفاده از این راهبردها در برنامه‌های آموزشی دانش‌آموزان گنجانده‌شود.
نوع شخصیت
بین ویژگی شخصیتی برون‌گرایی وپیشرفت تحصیلی رابطه مثبتی وجود دارد. برون‌گراها افراد اجتماعی هستند. آن‌ها علاوه بر دوستدار دیگران بودن و ترجیح اجتماعات و مهمانی‌ها،درعمل قاطع و فعال می‌باشند. این افراد هیجان و تحرک را دوست دارند و امیدوار به موفقیت در آینده هستند. همچنین این افراد در کارهای گروهی عملکرد بهتری دارند و از آن ها لذت می‌برند.
افراد برونگرا در امتحان‌های شفاهی نمره‌های بالایی کسب می‌کنند و به‌هنگام قرار گرفتن در برابر دیگران (هنگام‌سخنرانی) عملکردمناسبی دارند و به ایفای نقش می‌پردازند. از آنجایی که افراد با سطوح بالای برون‌گرایی پرانرژی،پرحرف،علاقه‌مند به کارهای گروهی، اجتماعی،دارای توانایی اظهارنظرکنندگی بالا هستند، بسیاری از این ویژگی‌ها می‌تواند نقش مثبتی در جهت پیشرفت تحصیلی ایفاکند. همچنین وظیفه شناسی به واسطه رابطه‌ای که با انگیزش دارد یکی از پیشبینی کننده‌های پیشرفت تحصیلی محسوب می‌گردد.
عوامل آموزشگاهی موثر بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان
علاوه‌برعوامل فردی که پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان را تحت تأثیر قرار می‌دهند،ازآنجایی که دانش‌آموزان زمان‌های زیادی را در محیط مدرسه می‌گذارنند،بنابراین متغیرهای موجود در مدرسه نیز بر روی پیشرفت تحصیلی آن‌ها اثر می‌گذارد. مهم‌ترین عوامل آموزشگاهی مؤثر بر پیشرفت تحصیلی عبارت‌اند از:
برنامه درسی
شواهد زیادی وجود دارد مبنی براین که تقاضای برنامه درسی در پیشرفت تحصیلی مؤثر است. به‌طورخلاصه می‌توان اظهار داشت که اگر دانش‌آموزان فرصت یادگیری چیزی را داشته‌باشند، معمولاً آن رافرا می‌گیرند و اگر این فرصت برای آن‌ها فراهم نباشد، از یادگیری آن محروم خواهندشد. به‌عبارت دیگر، هرچه میزان تقاضا در " برنامه درسی موردانتظار" با ثابت فرض کردن بقیه عوامل بیشتر باشد،کودکان بیشتر یاد خواهندگرفت.
کتاب های درسی و مواد آموزشی
هرجاکه کمبود کتاب و موا دآموزشی وجود دارد پیشرفت تحصیلی پایین‌تر است. تأمین یک کتاب به ازای هردانش‌آموز (وتضمین این که کتاب‌ها به مدرسه برسند و مورد استفاده معلمین و دانش‌آموزان قرار گیرند.) ،میزان پیشرفت تحصیلی و نرخ ماندگاری را افزایش می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهدکه هرچه تعداد بیشتری کتاب از کتابخانه مدارس توسط دانش‌آموزان به امانت گرفته‌شود میزان پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان بیشتر خواهد بود و در مدارس ابتدائی هرچه تعداد کتاب‌هایی که درگوشه کلاس های درس قرار داده می‌شود بیشترباشد میزان پیشرفت دانش‌آموزان درخواندن بیشترخواهدبود.
نوع مدرسه
مدرسه می‌تواند تحول کودکان و نوجوانان را در ابعاد متعدد از جمله در بعد تحصیلی تحت‌تأثیر قراردهد. ازطرفی با توجه به این‌که درنظام آموزش‌وپرورش ایران زیر نظام‌های متعددی ازجمله مدارس غیرانتفاعی، هیئت امنایی،شاهدو... وجود دارد که از نظر شیوه مدیریت باهم متفاوت‌اند. نوع مدرسه نیز می‌تواند از عوامل اثرگذار برپیامدهای تحصیلی دانش‌آموزان باشد.
کیفیت آموزش
معلمان نقشی عمده در شکل گیری شخصیت و یادگیری اثر بخش دانش‌آموزان ایفامی‌کنند. دانش‌آموزانی که در دوره نوجوانی قراردارند باید بدانند که نوجوانی باتغییرات چشمگیر بیولوژیکی، شناختی و اجتماعی همراه است که نشان‌دهنده آغاز انتقال به دوره بزرگ‌سالی است و پیامدهای آموزشی چشمگیری دارد. ازطرفی می‌توان گفت بخش عمده‌ای از فرایند اجتماعی شدن دانش‌آموزان و یادگیری آنان درمدارس به واسطه معلمان امکانپذیر می‌شود.
کیفیت روابط دانش‌آموزان با معلمان
کیفیت روابط دانش‌آموزان بامعلمان و درگیری آن‌ها بافعالیت‌های مدرسه وهمچنین توانایی آن‌ها برای جلوگیری از رفتارهای ناخوشایند در کلاس، باموفقیت تحصیلی آنان مرتبطاست؛به عبارتی کیفیت روابط دانش‌آموزان و معلمان وهمکاری در کلاس‌های درس، رابطه مثبت و همراه با موفقیت تحصیلی را نشان می‌دهد.
مدت زمان تحصیل درمدرسه و منزل
مدت زمانی‌که به آموزش اختصاص داده می‌شود در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان نقش زیادی دارد. بطورکلی هرچه کودکان زمان بیشتری صرف مطالعه نمایند. با ثابت نگه‌داشتن بقیه عوامل مطالب بیشتری فراخواهندگرفت. مدت زمان آموزش را می‌توان از جنبه دیگری هم مورد مطالعه قرارداد و آن مدت زمانی است که عملاً در کلاس درس به امر یادگیری و تدریس اختصاص می‌یابد و مدت زمانی که دانش‌آموزان عملاً برای یادگیری در کلاس صرف می‌کنند (در مقابل خیال پردازی وغیره) بسیاری از مطالعات انجام شده دراین زمینه نشان می‌دهندکه هرچه این مدت زمان بیشتر باشد با ثابت نگه داشتن بقیه عوامل، میزان یادگیری دانش‌آموزان بیشتر است.
