اختلال نوشتن یکی از رایج ترین اختلال های یادگیری محسوب میشود. ما در مقاله انواع اختلال های یادگیری بصورت کامل درباره این مسئله صحبت کرده‌ایم. از آن‌جایی که اختلال نوشتن از طرفی یکی از مهم ترین اختلال های یادگیری محسوب میشود و به عنوان یک معلم یا پدر و مادری که یک فرزند با اختلال یادگیری نوشتن دارد، بهتر است این اختلال و ویژگی‌های آن را به خوبی بشناسد. به‌همین دلیل به صورت خلاصه و مفید در این مقاله مطالب زیر را مطرح میکنیم و به آن‌ها می‌پردازیم:
- ۱- علائم اصلی اختلال نوشتن
- ۲- ویژگی‌های عمومی دانش‌آموزان دارای اختلال نوشتن
- ۳- روش‌ها و گام‌های درمانی اختلال نوشتن
- ۴- توصیه‌هایی برای والدینی که فرزند دارای اختلال یادگیری نوشتن دارند
اختلال نوشتن و دیکته
ابتدا باید درباره این صحبت کنیم که اختلال نوشتن دقیقا چیست؟ چه علائمی دارد؟ آیا فرزند ما دارای اختلال نوشتن است و یا ما به عنوان پدر و مادر زیادی حساس شده‌ایم ؟ فرايند انتقال تفکرات روی کاغذ را نوشتن يا بيان نوشتاری می نامند. بيان نوشتاری مستلزم به‌کارگیری مهارت های گوناگوني است که در ادامه به آن ها اشاره میکنیم :
مهارت‌های مکانيکی نوشتن مانند: دستخط، هجي کردن و نقطه‌گذاری
مهارت‌های زباني مانند: درک معناي کلمه‌ها و دستور زبان و مهارت‌های تفکر مانند: سازمان‌دهی و برقراري ارتباط ميان مطالب از مهم‌ترين مهارت‌هایی هستند که در نوشتن نقش دارند.
در نهایت این چنین میتوان گفت : اختلال نوشتن، عبارت است از:
مهارت های نوشتن پایین‌تر از حد انتظار با توجه به سن شخص، بهره هوشي و آموزش متناسب با سن که با آزمون‌های استانداردشده انفرادي اندازه‌گیری مي‌شوند.
اين اختلال بر عملکرد تحصيلي فرد و فعالیت‌های زندگي روزمره که مستلزم مهارت‌های نوشتن است، تأثير مي‌گذارد. خصوصيت اختلال بيان نوشتاري عبارت است از: مهارت‌های نگارشي بسيار پایین‌تر از حد مورد انتظار با توجه به سن شخص، ظرفيت هوشي و آموزشي او که با آزمون‌های استانداردشده سنجيده مي‌شود. اين اختلال در عملکرد تحصيلي فرد و امور روزمرۀ مستلزم نوشتن تداخل ایجاد مي‌کند. اجزای ناتواني نوشتن عبارت است از:
- هجي کردن ضعيف
- اشتباه در دستور نقطه‌گذاری
- دست خط بد
اشتباهات هجي کردن اغلب خطاهاي آوايي هستند.
یادگیری نوشتن شامل مراحل زیر است:
- ۱. توانایی نوشتن حروف الفبا (حرف‌نویسی) و دانش ترکیب صحیح حروف (کلمه نویسی ).
- ۲. توانایی نوشتن صحیح عناصر زبانی از حفظ (املانویسی).
- ۳. توانایی ساخت کلمه (کلمه‌سازی).
- ۴. مهارت بیان پیام از طریق جملات: الف) جمله نویسی؛ ب) متن نویسی (انشا).
مراحل آموزش نوشتن نیز به پنج مرحله تقسیم میشود که عبارتنداز:
- ۱. آموزش نوشتن غیرفعال (رونویسی)
- ۲. آموزش نوشتن نیمه فعال (املا)
- ۳. آموزش نوشتن فعال پایه یك (کلمه‌سازی)
- ۴. آموزش نوشتن فعال پایه دو (جمله‌سازی)
- ۵. آموزش نوشتن فعال (خلاق) انشا و انواع آن
کودک برای نوشتن باید از رشد ذهنی کافی، انگیزه و علاقه کافی برای یادگیری چگونگی نوشتن برخوردار باشد. به‌علاوه باید از هماهنگی بین چشم و دست، هماهنگی حرکتی، توانایی جهت‌گیری دیداری ـ فضایی، تشخیص دیداری، حافظه دیداری، توانایی مرتبط کردن بدن خود با فضای اطراف (تصویر ذهنی بدن)، مفهوم نوشتن از چپ به راست (در خط فارسی از راست به چپ) و تشخیص برتری جانبی دست برخوردار باشد. بیشترین اشکالاتی که غالباً در زبان نوشتاری پدید می‌آید در 3 زمینه نوشتن یا دست خط؛ املا (هجی کردن) و بیان نوشتاری (انشا) است.
عمده‌ترین مشکلاتی که دانش‌آموزان دارای اختلال نوشتن با آن مواجه هستند، عبارت است از:
- معکوس نوشتن حروف (آیینه نویسی و قرینه نویسی)
- جابه‌جا کردن حروف (مثلاً دور به‌جای رود)
- حذف یا اضافه کردن حروف و کلمات در نوشتن
- ناتوانی در ترکیب حروف یا بخشهای کلمه
- اختلال در تنظیم حرکات
- اختلال در نحوه گرفتن مداد
- سرهم‌نویسی
- چپ‌دستی
- جدانویسی
- هجی کردن
- بیان نوشتاری
ویژگی‌هایی که كودك ناتوان در نوشتن با آن مواجه است، به 3 گروه اصلی تقسیم میشود:
1. شامل اشكالات ترسيمي (اشكال در نوشتن با دست)
- دانش‌آموز كلمات را بیش‌ازحد كمرنگ مي‌كند يا بيش از اندازه به مداد فشار مي‌آورد.
- كلمات را يا خيلي نزديك به هم يا خيلي بافاصله مي‌نويسد.
- كلمات را بیش‌ازحد كوچك يا بزرگ مي‌نويسد.
- كلمات را برعكس مي‌نويسد.
2. مشكلات مربوط به املا
- در تشخيص صداهاي يكسان و مشابه در نوشتن كلمه مشكل دارد، مانند: س، ص، ت، ط، ذ، ز، ض، ظ
- حذف كلمه يا حرف در املا
- اشكال به خاطرآوري در توالي حروف مثل سفره كه سرفه مي‌نويسد.
- نمی‌تواند كلمات را به‌طور منظم بنويسد.
- نمی‌تواند جملات را به‌طور منظم بسازد يا جملات را از هم جدا كند.
- شكل نوشتاري حروف را نمي‌تواند به یاد آورد و بنويسد.
- املا را بسيار كند و آهسته مي‌نويسد.
- از نوشتن املا امتناع مي‌كند.
3. اشكال در انشا
- اشكال در بكار بردن قواعد دستوري
- بي‌نظمي در به ترتیب قرار دادن كلمات
- عدم هماهنگي ميان فعل و ضمير مورداستفاده
- افزودن پسوند‌هاي نادرست به كلمه
- عدم رعايت نقطه‌گذاری
- بی‌سامانی شديد متن نوشته‌شده
- ناتواني در به تحرير درآوردن اندیشه‌ها
در چنین شرایطی، رعایت نکات زیر از طرف والدین و مربیان ضروری به نظر می‌رسد:
ـ استفاده از واژه‌پرداز را توصیه كنید.
ـ از تنبیه دانش‌آموزان به دلیل كار بی‌دقت و نامرتب بپرهیزید.
ـ شفاهی امتحان بگیرید.
ـ از ضبط‌صوت استفاده كنید.
ـ به دانش‌آموزان اجازه استفاده از دفترچه یادداشت را بدهید.
ـ برای كاهش حجم مواد نوشتاری موردنیاز، نكات یا رئوس مطالب را یادداشت كنید.
ـ رونویسی از كار را كاهش دهید.
ـ به دانش‌آموز اجازه دهید از كاغذ خط کش‌دار یا كاغذ شطرنجی استفاده كند.
ـ جایگزینهایی برای تكالیف نوشتاری (گزارش‌های ویدئویی، گزارش‌های صوتی) فراهم كنید.
ـ همچنین اگر دانش‌آموز پایه اول دارید و یا فرزندتان را برای نوشتن آماده می‌کنید، بهتر است مراحل «تمرین با مداد» را بشناسید. مراحل 17گانه تمرین با مداد عبارت است از:
- خط‌خطی کردن یک صفحه کامل
- رنگ‌آمیزی شکل درشت بدون اینکه از آن بیرون بزند.
- وصل دو نقطه به‌صورت افقی از چپ به راست.
- وصل دو نقطه به‌صورت افقی از راست به چپ.
- وصل دو نقطه به‌صورت عمودی از بالا به پایین.
- وصل دو نقطه به‌صورت عمودی از پایین به بالا.
- خط کشیدن روی خطوط نقطه‌چین.
- ترسیم خطوط بین خطوط موازی.
- کپی کردن اشکال هندسی.
- تکمیل اشکال از ساده به دشوار.
- رسم خطوط افقی.
- رسم خطوط عمودی.
- رسم خطوط منحنی.
- رسم خطوط شکسته.
- رسم دایره و مثلث و مربع و مستطیل.
- نوشتن لوحه‌ها.
- یادگیری حروف الفبای کتاب فارسی در کلاس و نوشتن.
نارسا نویسی و بدخطی
اختلال زبان نوشتاری یا نارسانویسی اصطلاحی است که برای کودکانی که علیرغم داشتن هوش طبیعی بسیار بد می‌نویسند به کار می‌رود. این کودکان معمولاً آئینه‌نویسی یا وارونه‌نویسی می‌کنند یا بسیار بد خط می‌نویسند و زمانی رخ می‌دهد که مهارت‌های زبان نوشتاری نظیر هجی کردن، کاربرد دستور زبان، نقطه‌گذاری، سازمان‌دهی فکر در نگارش یا مهارت‌های عمومی در زبان نوشتاری فرد به‌طور بارزی از میزانی که با توجه به توانایی‌های هوشی‌اش پیش‌بینی میشود کمتر بوده و پذیرفته‌شده باشد که سایر شرایط معلولیت یا تأثیرات محیطی در آن نقشی نداشته‌اند. کودک برای نوشتن باید از رشد ذهنی، انگیزه و علاقه کافی برای یادگیری چگونگی نوشتن برخوردار باشد. به‌علاوه باید از هماهنگی بین چشم و دست، هماهنگی حرکتی، توانایی جهت‌گیری دیداری ـ فضایی، تشخیص دیداری، حافظه دیداری، توانایی مرتبط کردن بدن خود با فضای اطراف (تصویر ذهنی بدن)، مفهوم نوشتن از چپ به راست (در خط فارسی از راست به چپ) و تشخیص برتری جانبی دست برخوردار باشد. بیشترین اشکالاتی که غالباً در زبان نوشتاری پدید می‌آید در سه زمینه نوشتن یا دست خط، املا (هجی کردن) و بیان نوشتاری (انشاء) است.
نارسانويسي معمولاً با عدم توانايي در رونويسي، کج نویسی، راست نویسی، پرفشار نویسی، كمرنگ نويسي و پراکنده‌گویی همراه است. در نارسانویسی، کودک کلمات را به‌درستی می‌شنود و به‌درستی می‌نویسد و هیچ مشکل املایی در نوشته‌های کودک دیده نمی‌شود، اما آن‌قدر بدخط و نامرتب می‌نویسد که نوشته‌هایش به‌راحتی قابل‌خواندن نیست. اگر کسی که با دست راست می‌نویسد، مداد را دست چپ بگیرد و مطلبی را بنویسد به دلیل اینکه عضلات کوچک و بزرگ دست چپش، مهارت و توانایی لازم را ندارند بسیار بدخط و درهم می‌نویسد. به دلیل اینکه شخص کنترل مناسبی بر مداد ندارد معمولاً خطوط عمودی مانند الف را به‌صورت کج و زاویه‌دار می‌نویسد، همچنین دندانه‌های حروف را نامرتب، بالا و پایین، داخل هم و شکسته شکسته می‌نویسد. نقطه‌های کلمات را به‌صورت کوچک و بزرگ، نقطه‌ای و خطی، بالا و پایین، در جای نامناسب و چسبیده به حروف می‌نویسد. یک کلمه را به‌طور کامل و روی یک خط نمی‌نویسد، به‌صورتی که بعضی از حروف آن روی خط و بعضی بالا و پایین و به‌صورت زاویه‌دار هستند. انحنا و قوس حروفی مانند: ن، ق، س، ح و... به‌صورت ناقص، شکسته، درهم‌فرورفته و... است. اگر بخواهید درک بهتری از آن داشته باشید کافیست با دست مخالف خود متنی را به‌صورت بسیار تند روی کاغذ بنویسید. اصطلاح نارسانویسی همان بد خط‌نویسی زیاد یا در اصطلاح عامیانه «خرچنگ قورباغه» نوشتن است.
یکی از نکاتی که کودکان پیش از ورود به مدرسه باید به‌درستی یاد بگیرند این است که هنگام نوشتن مداد را به‌درستی در دست بگیرند، درست روی صندلی بنشینند، دفتر را به‌درستی جلوی خود قرار دهند و با فشار و زاویه مناسب روی کاغذ بنویسند. معمولاً این مهارت خواندن به شیوه‌های درست و علمی به کودکان آموزش داده نمی‌شود و کودکان به هر روشی که خودشان می‌پسندند، مداد را در دست می‌گیرند و می‌نویسند. نکاتی که باید در هنگام نوشتن کودکان به آن‌ها دقت کرد عبارت است از:
- میز و صندلی که کودک روی آن می‌نشیند باید متناسب با قد او باشد، به‌صورتی که وقتی کودک صاف پشت میز می‌نشیند، ساعدهایش را روی میز قرار دهد و کف پاهایش به‌راحتی زمین را لمس کند.
- مداد باید بینِ دو انگشت شست و اشاره قرار گیرد و انگشت وسط به‌عنوان تکیه‌گاه در زیر مداد باشد.
- بالای قسمت تراشیده شده یا حدود 2 سانتیمتر بالاتر از نوک مداد، باید در دست گرفته شود. باید دقت شود که فاصله دست تا نوک مداد زیاد نباشد یا دست به نوک مداد بیش‌ازحد نزدیک نگردد.
- مداد را نباید خیلی سفت یا بیش‌ازحد شُل در دست نگه داریم. هنگام نوشتن، مداد نباید خیلی مایل و یا بیش‌ازحد راست نگه‌داشته شود. قسمت وسط مداد باید روی نرمه دست (قسمت بالایی اتصال شست با انگشت اشاره) قرار گیرد. اگر روش درست در دست گرفتن مداد از کودکی آموزش داده نشود و اصلاح نگردد، در سال‌های بعد به‌سختی میتوان آن را تغییر داد و معمولاً تا بزرگ‌سالی از این شیوه نوشتن تبعیت می‌کند.
- کاغذ یا دفتری که کودک روی آن می‌نویسد باید با لبه میز زاویه 15درجه داشته باشد. اگر دفتر صاف جلوی کودک قرار گیرد، برای نوشتن آرنج خودش را به بدنش می‌چسباند و نمی‌تواند حرکت‌های لازم برای نوشتن را به‌خوبی انجام دهد.
- مداد باید متناسب با اندازه دست کودک، نه بیش‌ازحد نازک باشد و نه بیش‌ازحد ضخیم باشد.
- فشار انگشتان شست و اشاره بر مداد باید به‌اندازه مناسب باشد. انگشت شست نباید به سمت داخل شکسته شود. باید دقت کنید که کودک با فشار مناسب مداد را در دست بگیرد. فشار بیش‌ازحد انگشتان به علاوه باعث خسته شدن عضلات دست کودک میشود، به دلیل ایجاد اصطکاک بیش‌ازحد مداد با کاغذ باعث نارسانویسی میشود.
- بازوی کودکان هنگام نوشتن نباید به بدن آن‌ها بچسبد و یا فاصله بسیار زیادی از بدن داشته باشد. زاویه آن با بدن باید در حدود 15 تا 20 درجه باشد.
- نوشتن حروف در الفبای فارسی تابع قوانین نوشتاری خاصی است؛ مثلاً حرف الف را از بالا به پایین می‌نویسیم، درصورتی‌که اگر الف به حرف دیگری چسبیده باشد آن را از پایین به بالا می‌نویسیم و یا اینکه حرف ب را از سمت راست به چپ می‌نویسیم. رعایت نکردن این قوانین باعث شکستگی بین حروف میشود.
- در هنگام نوشتن، مچ کودک باید در امتداد ساعد باشد و نباید مچ او به سمت داخل یا به سمت خارج شکستگی داشته باشد.
- کودک نباید مداد را بیش‌ازحد روی کاغذ فشار دهد. فشار بیش از اندازه مداد روی کاغذ باعث ایجاد فرورفتگی در کاغذ میشود و نمی‌توان با نوک مداد به‌راحتی حرکات زاویه‌دار و منحنی دار را کشید.
- حرکت مداد در نوشتن حروف نباید بیش‌ازحد کُند و آرام باشد. حرکات خیلی کُند باعث تکه‌تکه‌نویسی گردیده و در حروف‌های دارای زاویه و انحنا، زیبایی نوشتن از بین می‌رود.
- کودک باید یاد بگیرد که فاصله بین حروف را به‌صورت یکسان رعایت کند. فاصله‌گذاری بیش‌ازحد در بین حروف و یا چسبیده نویسی بیش‌ازحد، باید در کودکان به‌وسیله تمرین‌های ویژه دست ورزی و مکرر نویسی، اصلاح گردد.
- فاصله سر کودک تا کاغذ در هنگام نوشتن و خواندن باید حدود 30 سانتیمتر باشد. فاصله بیش‌ازحد سر کودک تا کاغذ یا نزدیک کردن بیش‌ازحد سر به کاغذ باعث عدم تسلط کافی در هنگام نوشتن، محدودیت در دید و مشکلات بینایی می‌گردد.
از ضعف‌های نوشتاری در کودکانی که بسیار بد خط می‌نویسند و به‌اصطلاح دچار اختلال نارسانویسی هستند، به طور خلاصه میتوان به این موارد اشاره کرد: زاویه‌دار نویسی، کج نویسی و راست نویسی بیش‌ازحد در حروف و کلمات ـ پرفشار نوشتن و کمرنگ نویسی بیش‌ازحد ـ نامرتب نویسی بیش‌ازحد در بین حروف و کلمات ـ فاصله‌گذاری و چسبیده نویسی بیش‌ازحد بین حروف و کلمات.
علل نارسا نویسی
از علل اصلی در نارسانویسی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم مهارت‌های پایه‌ای مانند: چرخاندن، فشار دادن، گرفتن و امثال آن.
- عدم رشد مهارت‌ها و هماهنگی‌های حرکتی و حرکت‌های ظریف که برای نوشتن ضروری هستند.
- عدم هماهنگی چشم و دست.
- عدم حرکت مناسب انگشتان.
- عدم توانایی کنترل بازو، دست و عضلات انگشتان.
- عدم یادگیری مفاهیم پایه‌ای مانند: بالا، پایین، زیر، رو.
- وضعیت قرار گرفتن نامناسب کاغذ و بدن به هنگام نوشتن.
- فاصله نامناسب سر کودک با کاغذ به هنگام نوشتن.
- استفاده از میز و صندلی و مداد نامناسب.
- در دست گرفتن مداد به‌صورت نامناسب.
گام‌های درمانی نارسا نویسی
از مهم‌ترین گام‌های درمان نارسانویسی میتوان به‌طور خلاصه موارد زیر را بیان کرد:
- در اختیار قرار دادن روان‌نویس برای رسم خطوط
- تهیه وایت برد کوچک برای نقاشی و رسم خط
- اصلاح وضع نشستن کودک
- راست قرار دادن کاغذ و دفتر
- اصلاح گرفتن درست قلم در دست و انتخاب نوع مداد (که بهترین و درست‌ترین روش در دست گرفتن قلم این است که قلم بین دو انگشت شست و اشاره قرار گیرد و انگشت سبابه تکیه‌گاه قلم شود).
- تقویت عضلات انگشتان به کمک (خمیربازی، مچاله کردن کاغذ، استفاده از قیچی و بریدن کاغذ، باز و بسته کردن دکمه، زیپ، بند کفش، ورزش انگشتان، رسم خطوط روی شن و ماسه، پر کردن شکل نقطه‌چین، کامل کردن شکل کلمه، نوشتن بین دو خط).
تقویت هماهنگی چشم با دست با روش‌های (در حلقه انداختن توپ، ماهیگیری، کوبیدن میخ، تیراندازی، چسبانَک و توپ، پیچاندن نخ دور قرقره، حمل استکان با لیوان آب، عمود نگه‌داشتن چوب، بریدن اشکال، تیله‌بازی، یک قل دو قل، دوختن).
کند نویسی
در نوشتار دانش‌آموزان مقطع ابتدايي، مشکلات فراواني مانند کند نویسی، کج نويسي، پرفشار‌نويسي، راست نويسي بیش‌ازحد و موارد بسيار ديگري وجود دارد که درمجموع به اين مشکلات، بد نويسي مي‌گويند. يکي از اصلي‌ترين مشکلات بدنويسي، کند نویسی است. کند نویسی سبب بروز مشکلات فراواني مخصوصاً در درس املا مي‌گردد. علت‌های مختلفي براي کندنویسی وجود دارد، ازجمله:
- عدم هماهنگي چشم و دست
- فشار زياد قلم روي کاغذ
- عدم صحيح در دست گرفتن قلم
- ضعيف بودن عضلات انگشتان و دست
- ملال‌آور بودن نوشتن به دليل ضعف يا عدم داشتن انگيزه و...
همچنين کندنویسی موجب ضعف دانش‌آموز در درس املا مي‌شود. اين مشکل او را در انجام تکاليف نيز ناتوان کرده و از جهتي اگر در سنين پايين درمان نشود، در سنين بزرگ‌سالی باعث به وجود آمدن مشکلات ثانويه مي‌گردد. در بسياري از موارد مشاهده‌شده است که والدين با پرخاش و اعتراض به دانش‌آموز و آموزگار او، موجب تشديد اين مشکل شده‌اند.