انواع اختلال یادگیری چیست و چگونه میشود آن را درمان کرد؟ ما میدانیم که توانایی یادگیری فرزندمان یا حتی خودمان دچار افت شده ، آیا دچار یکی از انواع اختلال یادگیری شدیم ؟ کدام نوع ؟ برای درمان آن باید چه کاری انجام دهیم ؟
در ابتدا لازم است به شما اطمینان دهیم که مواجهه‌ای مضطرب با این وضعیت تنها به پیچیده تر شدن شرایط منجر میشود. بیایید اول درباره اختلال های یادگیری و نشانه های آن صحبت کنیم شاید اصلا مشکلی وجود نداشته باشد ! و حتی درصورت وجود داشتن مشکل ، به کمک هم این مشکل را برطرف خواهیم کرد ، نگران نباشید!
اختلال یادگیری چیست ؟
اختلال یادگیری به طور کلی به صورت زیر تعریف می شود:
هر گاه در یک یا چند فرایند اساسی روان‌شناختی فرد، اختلالی رخ دهد؛ به‌طوری که در فهم و بکارگیری زبان شفاهی و کتبی فرد تأثیر بگذارد و باعث شود که فرد در توانایی های زیر دچار مشکل شود، میگوییم که فرد دارای اختلال یادگیری است :
- گوش دادن
- فکر کردن
- صحبت کردن
- خواندن
- نوشتن
- محاسبات ریاضی
نکته بسیار مهم در مورد اختلال یادگیری این است که تعریف بالا و ویژگی هایی که برای افراد دارای اختلال یادگیری گفته شد، شامل کسانی که به دلایل پزشکی مانند موارد زیر دچار مشکل یادگیری هستند نمی‌شود :
- نقص بینایی
- نقص شنوایی
- نقایص حرکتی
- عقب‌ماندگی ذهنی
- پریشانی عاطفی
- شرایط نامساعد محیطی
در این مقاله قصد داریم نگاه جامع و طبقه بندی شده به اختلال یادگیری داشته باشیم. همچنین معرفی ویژگی های عمومی افراد مبتلا به این اختلالات ، علل به وجود آمدن آنها و روش تشخیص این اختلالات هدف اصلی این مقاله است که در ادامه به آنها می پردازیم. تمام این موضوعات به طور کامل در کتاب اختلال یادگیری معرفی شده است که در عکس زیر مشاهده می کنید. در این کتاب روش های تشخیص و شناسایی و درمان انواع اختلال های یادگیری آورده شده است.
یکی از تعاریف علمی و نسبتاً جامع از «اختلالات یادگیری» را میتوان به صورت زیر بیان کرد:
اختلالات یادگیری، نوروبیولوژیکی خاصی هستند که بر توانایی مغز در ذخیره، پردازش اطلاعات یا برقراری ارتباط در برخی زمینه‌ها تأثیر می‌گذارند
اما اگر از تعاریف دقیق و علمی اختلال یادگیری چشم‌پوشی کنیم و مشکلاتی که منجر به افت پیشرفت تحصیلی و کم شدن میزان یادگیری فرد مي شود را به عنوان اختلال یادگیری تحصیلی در نظر بگیریم، تعداد دانش‌آموزانی که در سالیان اخیر درگیر این مشکلات آموزشی شده‌اند بسیار افزایش یافته است. تاثیر این مشکلات نه تنها به روی افت تحصیلی و کاهش میزان یادگیری فرد می‌انجامد؛ بلکه اثرات مختلفی مانند موارد زیر بر روی دانش آموزان خواهد گذاشت که بر روی مسیر موفقیت آنان تاثیر بسیاری دارد:
- کاهش اعتماد به نفس
- تحقیر دانش‌آموز
- کم شدن سازگاری فرد در مدرسه
- کاهش حس کنجکاوی
باید به این نکته توجه داشته باشیم که تشخیص، شناسایی و درمان مشکلات مربوط به اختلال یادگیری کاری تخصصی است و نمیتوانیم به سادگی داشتن اختلال یا عدم داشتن اختلال یادگیری فردی را شناسایی و تشخیص دهیم.
انواع اختلال های یادگیری چیست ؟
ما میتوانیم زمینه‌های اصلی اختلال های یادگیری را به سه حوزه اصلی تقسیم بندی کنیم :
- اختلال در مهارت حرکتی
- اختلال در زبان و گفتار
- اختلال در مهارتهای تحصیلی
حوزه اول و دوم یعنی اختلال های حرکتی و گفتاری یک زمینه کاملا تخصصی در حوزه پزشکی و روانشناسی بالینی هستند و بیشترین تمرکز ما در این مقاله به روی اختلالهای یادگیری تحصیلی میباشد به همین دلیل به این نوع اختلال [ اختلال در مهارت های تحصیلی ] خواهیم پرداخت .
انواع اختلال های یادگیری تحصیلی
اختلال های یادگیری تحصیلی را میتوان به سه حوزه تقسیم‌بندی کرد:
در ادامه ویژگیهای عمومی افرادی که دارای اختلالات یادگیری هستند و همچنین روشهای شناسایی و تشخیص این اختلالها را معرفی می کنیم. شما می توانید جهت کسب اطلاع از هرکدام از اختلالات مطرح شده بر روی عنوان آنان کلیک کنید.
یکی از ویژگیهای مهم افرادی که دارای اختلالات یادگیری هستند، می‌تواند این مورد باشد که نه‌تنها ممکن است در یک زمینه علمی تشخیص داده شود؛ بلکه این امکان نیز وجود دارد که در زمینه‌های دیگر نیز به مشکل بر بخورد. به عنوان مثال فعالیت های روزمره یک فرد در خانه ممکن است به خاطر ناتوانی بالقوه حافظه، استد‌لال و یا حل مسئله باشد و همین موضوع ممکن است تأثیر نامطلوبی بر ارتباطات اجتماعی فرد بگذارد؛ زیرا ضعف فرایند شناختی فرد باعث میشود که او در فکر کردن و یا رفتار دچار اشتباه و یا کج فهمی رفتار دیگران گرد‌د.
ویژگیهای مشترک افراد دارای اختلال یادگیری
مهمترین ویژگی هایی که افراد دارای اختلال های یادگیری تحصیلی دارند عبارتنداز:
ویژگی 1: این افراد دارای بهره هوشی متوسط و بالاتر هستند.
ویژگی 2: این افراد از نظر حواس مختلف (بینایی و شنوایی و...) سالم هستند.
ویژگی 3: این افراد از نظر پیشرفت درسی و عملكرد تحصيلی با توجه به سن و هوش ضعيف هستند.
ویژگی 4: این افراد مشكلات زباني ماننداختلالهای درك نکردن متن و يا مشکل در بیان آن و همچنین وارونگی کلمات و... دارند.
ویژگی 5: این افراد اصولا جزئيات مهم را فراموش مي‌كنند.
ویژگی 6: این افراد گاهی از اوقات دست و پا چلفتي هستند و همچنین هماهنگی بین چشم و دست آنها هم ضعيف است.
ویژگی 7: این افراد اعتمادبه‌نفس پایینی دارند و در زمينه‌هاي تحصيلي هم انگيزه زيادی برای یادگیری ندارند.
ویژگی 8: یکی دیگر از ویژگی های این افراد این است که فعاليت هاي آموزشي و درسي را با تأخیر انجام مي‌دهند و اصولا از انجام دادن فعاليتهاي آموزشي طفره می‌روند.
ویژگی 9:همچنین این افراد دارای حافظه کوتاه مدت ضعيفی هستند و مطالب را زود فراموش مي‌كنند.
عوامل اصلی در بروز اختلال یادگیری
اصولا علتهای بروز ناتوانیهای یادگیری مبهم هستند و پیدا کردن این علتها هنوز به طور کامل شناسایی نشده اند. با این وجود، در این قسمت 8 مورد از عواملی را که در ایجاد ناتوانی یادگیری موثر هستند معرفی می‌کنیم.
عامل آسیب مغزی: عمومی‌ترین عامل سبب‌شناختی که به عنوان علت ناتوانی یادگیری در نظر گرفته میشود، وجود آسیب مغزی و یا کمترین بدکاری مؤثر مغزی است که می‌تواند در قبل، حین و یا بعد از تولد برای مغز رخ دهد.
عوامل : عوامل قبل، حین و بعد از تولد
این عوامل را میتوان در 3 دوره قبل و حین و بعد از تولد به صورت مجزا بررسی کرد.
الف) عوامل قبل از تولد
اختلالات یادگیری برخی کودکان می‌تواند به واسطه مشکلاتی باشد که پیش از تولد، هنگام تولد و بلافاصله بعد از تولد رخ داده است. ازجمله عوامل قبل از تولد عبارتند از : عدم تناسب خون مادر با جنین ، اختلالات در ترشحات داخلی مادر، قرار گرفتن در برابر اشعه
ب) عوامل هنگام تولد
ج) عوامل بعد از تولد:عللی هستند که بعد از تولد رخ می‌دهند و شامل موارد زیر است: وقوع حوادثی که باعث ضربه‌های مغزی میشود؛ بیماریهای کودکی نظیر مننژیت و سرخک، سرخچه، مخملک که می‌توانند روی مغز و سایر قسمتهای سیستم عصبی تأثیر بگذارند.
3- عوامل وراثت (ژنتیکی):مطالعات متعددی در ارتباط با قابلیت ارثی بودن ناتوانیهای خواندن، نوشتن و زبان انجام شده است که نشان میدهد ناتوانیهای یادگیری در برخی خانواده‌ها بیش از دیگران دیده میشود.
4- عوامل فیزیولوژیکی: بسیاری از متخصصان بر این باورند که علل اساسی و عمده ناتوانیهای یادگیری آسیب‌دیدگی مغزی، شدید یا جزئی و صدمه وارده به دستگاه عصبی مرکزی است.
5- عوامل بیوشیمیایی: گفته شده است که اختلالات گوناگون متابولیکی در حکم عواملی هستند که موجب اختلالات یادگیری می‌شوند. مانند: هایبوگلیسیمی و کم‌کاری تیروئید
6- عوامل زیستی ـ شیمیایی: بسیاری از کودکان ناتوانیهای یادگیری؛ مشکلات عصب‌شناسی و یا تاریخچه مشکلات وراثتی و یا محرومیتهای محیطی شناخته‌شده و معینی ندارند و چنین فرض‌شده که بعضی از موارد ناتوانیهای یادگیری می‌توانند درنتیجه نوعی عامل زیستی شیمیایی باشند؛ از قبیل استفاده از داروهایی که بر روان تأثیر می‌گذارد.
7. عامل نقص جزئی در کار مغز: اصولا هرگونه نتیجه‌گیری درباره حیاتی بودن آسیب‌دیدگی مغزی در کودکان مبتلا به ناتوانی یادگیری در بهترین شرایط فقط جنبه تجربی و آزمایشی دارد.
8.عوامل آموزشی:به عقیده برخی از متخصصان تدریس ناکافی و ناصحیح می‌تواند در بسیاری از اختلالات یادگیری عامل بحساب بیاید، به نظر می‌رسد که بسیاری از کودکان مبتلا به اختلالات یادگیری، از آموزش کافی و مناسب استفاده نکرده اند.
برخی از علت های آموزشی اختلالهای یادگیری
تدریس ناکافی و غیراصولی به کودکان
عدم فراگیری معلم از مهارتهای لازم جهت تدریس درسهای پایه در مدارس
توقعات بسیار بالا یا بسیار پایین معلمان
برنامه‌ریزی و طرح برنامه آموزشی ضعیف
عدم فعالیتهای برانگیزنده
تدریس عملی نادرست
عدم آموزش مهارتهای اجتماعی، یادگیری و حرکتی و جسمی و عدم پرداختن به یادگیری های زبان شفاهی
استفاده نادرست از روشها و برنامه درسی
عوامل فرعی در بروز اختلال های یادگیری
علاوه بر 10 عامل اصلی در بروز ناتوانی یادگیری، عوامل دیگری هم مطرح هستند،که به طور خلاصه آنها را بیان می کنیم:
عدم آمادگی براي خواندن.
معلولیت های جسمانی مانند: اشکالات دیداری و شنیداری .
اختلالات نورولوژیک.
نیروی زیستی کم.
محدودیت در واژه ها.
معلولیتهای فرهنگی و اجتماعی.
اشکالات عاطفی و سازگاری.
عوامل اجتماعی و محیطی.
شرایط نامساعد خانه.
اشکال در درک موقعیت فضایی.
اختلال در قدرت حرکتی.
مشکل در دقت دیداری.
روشهای تشخیص نشانه‌های زود هنگام اختلال یادگیری کودکان
آنچه برای معلمان و والدین در مبحث نارسایی یادگیری بسیار مهم است، تشخیص نشانه‌های زودهنگام اختلالات یادگیریدر کودکان است. در این بخش عوامل اصلی در تشخیص زودهنگام این نشانه‌ها معرفی می‌شوند.
والدین و تشخیص اولیه: گاهی والدین نخستین کسانی هستند که به مشکل فرزندشان پی می‌برند. تأخیر در سخن گفتن، نارسایی یا دشواری دربیان خواسته‌ها، ناشیگری، سازمان‌دهی ضعیف، تمرکز ضعیف و فقدان خویشتن‌داری، همگی علائم مشکل یادگیری ویژه هستند.
علائم تحصیلی: کودکانی که در ابتدای کودکی زمانی طولانی متحمل سوء‌تغذیه شده‌اند، در آزمونهای مختلف شناختی عملکرد کمتر از حد متوسط نشان می‌دهند. مانند: امتناع از رفتن به مدرسه و انجام دادن تکلیف کتبی، عملکرد تحصیلی ضعیف در سایر زمینه‌ها مانند ریاضیات، بی‌علاقگی کلی به کار مدرسه، فرار از مدرسه. همچنین یادگیری مهارتهایی نظیر بستن بند کفش یا گفتن زمان که هم‌سالانش به‌راحتی از عهده آن برمی‌آیند ممکن است برای او مشکل باشد.
مشکلات مهارتهای حرکتی: برخی از کودکان دارای اختلال، در مهارتهای ظریف حرکتی و برخی از مهارتهای درشت حرکتی نظیر ایستادن روی پله و ایستادن با چشم‌بسته روی هریک از دو پا یا دوچرخه‌سواری مشکل دارند. رفتار ناشیانه یا شروع راه رفتن و دوچرخه‌سواری آنها با تأخیر همراه بوده است، فعالیتهای ورزشی را به دشواری انجام میدهد و حرکات بدنی را دوست ندارد. آموزگاران نیز متوجه شده‌اند که این‌گونه از دانش‌آموزان، کارهایی مثل نوشتن، قیچی کردن، دگمه دوختن و بستن بند کفش را به‌سختی انجام می‌دهند.
مشکلاتی که با شیطنت اشتباه گرفته می‌شوند. اگر کودک نتواند داستانی را برای چند دقیقه گوش دهد، توانایی تمرکز و گوش کردن به درسی مثل ریاضی را نخواهد داشت. یا اگر نتواند اشیا را با چشم تعقیب کند، قادر به تعقیب چشمی اعداد و نیز بالا و پایین و چپ و راست نخواهد بود. مشکلات رفتاری در منزل نظیر فعالیت زیاد، بداخلاقی، ناتوانی در گوش کردن و پیگیری دستورات، دروغ‌گویی، دزدی، امتناع ازآنچه از وی خواسته می‌رود، در این کودکان شایع است. این کودکان ممکن است احساس خشم یا افسردگی کنند. ممکن است گوشه‌گیر یا پرخاشگر و خودسر شوند و ازلحاظ اجتماعی منزوی گردند. همچنین ممکن است مشکل تمرکز که به بی‌قراری و تکانش بیشتر منجر میشود، به‌اشتباه شیطنت تعبیر شود.
. مشکلات ناشی از عوامل شخصیتی: عوامل شخصیتی چون خجالتی بودن و پایین بودن عزت‌نفس از عوامل مهم دخیل در بروز اختلالات یادگیری است. اکثر کودکان مبتلابه این اختلال از نوشتن و خواندن دل‌خوشی ندارند و از آن اجتناب می‌کنند.
ویژگیهای عمومی افراد دارای اختلال یادگیری
اگرچه نمی‌توان ویژگیهای صددرصد مشابهی را در این کودکان مشاهده کرد؛ میتوان گفت اغلب آنان ویژگیهای زیر را دارند:
بیشتر این کودکان پسر هستند (تعداد پسران چهار برابر دختران است.)
اغلب در کلاسهای درس مشکلات رفتاری دارند.
تمایل به خواندن ندارند.
قادر نیستند یک دایره لغات بینابینی ایجاد کنند.
دامنه توجهشان کوتاه است.
در تمرکز مشکل‌دارند.
معمولاً دارای مشکلات جسمانی مثل ضعف بینایی و شنوایی هستند.
اغلب مسائل هیجانی دارند.
معمولاً در مدرسه افت تحصیلی دارند.
احساس ناامیدی، بی‌لیاقتی و کم‌جرأتی می‌کنند.
در خواندن شفاهی و کلامی تردید می‌کنند و گاهی دچارلکنت می‌شوند.
به جای اینکه چشمهایشان را هنگام خواندن حرکت دهند سرشان را تکان می‌دهند.
کلمه به کلمه می‌خوانند.
به زحمت و با صدای کشیده و لحن یکنواخت می‌خوانند.
به نقطه گذاری توجه ندارند و از توجه به معنی لغت غافل‌اند. وقتی مطلبی را آهسته می‌خوانند، لبهایشان را تکان می‌دهند ذهنشان لغات را می خوانند.
حافظه دیداری و شنیداریشان ضعیف است.
فاقد قدرت تمیز و تشخیص کافی شنیداری هستند.
در مدرسه سازگاری اجتماعی ندارند.
رشد اجتماعی کافی ندارند.
به اندازه کافی شادابی و کنجکاوی ندارند.
نمی‌توانند کاغذ را با قیچی برش دهند.
در لی‌لی کردن توانایی کافی ندارند.
برتری جانبی ندارند.
نقش پدر و مادر در برخورد با فرزندان دارای اختلال یادگیری
پدران و ماردانی که کودکان دارای اختلال یادگیری دارند در برخورد با این کودکان گاها دچار اشتباه می شوند. برخی از اقداماتی که والدین معمولا در این موارد انجام می دهند عبارتند از:
پند و اندرز برای فعالیت بیشتر و متوجه کردن دانش آموز به اهمیت درس
سرزنش و مواخذع و مقایسه او با سایر دانش آموزان
برچسب زدن به دانش آموز
بازداشتن دانش آموز از انجام فعالیت های تفریحی و بازی و...
استخدام معلم خصوصی
دادن وعده جایزه و امثال آن
ارائه یک برنامه فشرده برای فعالیت او
اما میتوان برخی از اقدامات صحیح والدین را در برخورد با فرزندان دارای اختلال یادگیری به صورت زیر نام برد:
بوسیله متخصص از سلامتی چشم و گوش کودک مطمئن شوید. ( اطمینان از سلامتی پزشکی )
فضای آرام و بدون تشنج را در خانه فراهم کنید و کودک را تشویق کنید درباره خودش ، خاطرات مدرسه و چیز های مورد علاقه‌اش صحبت کند.
از سرزنش کردن و ایراد گرفتن و نصیحت بپرهیزید.
به سوالات کودک ساده و روشن و کوتاه جواب دهید.
با دادن برخی مسئولیت ها به کودک حس استقلال و اعتماد به نفس او را تشویق کنید.
پیشرفت کودک را بدون اینکه مکررا از او سوال کنید پیگیری نمایید.
از افرادی که در این زمینه تخصص دارند کمک بخواهید مفاهیم بنیادی را برای کودک توضیح دهند.
کوچکترین پیشرفت کودک را ببینید، ابراز کرده و اعتماد به نفس او را تقویت کنید.
منبع: کتاب اختلال یادگیری با تمرکز بر اختلال یادگیری ریاضی، نوشته: جلیل پاکدامن، سحر سامی، دانیال ذولفقاری
فهرست مطالبی که در این کتاب به آنها پرداخته شده است به صورت زیر آمده است
